Matejko a wątki raciborskie

 

Silny, można rzec, raciborski akcent związany jest z Hołdem Pruskim. Monumentalne malowidło bierze za temat śluby lojalności, jakie przed majestatem Zygmunta Starego złożył ostatni wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego w Prusach, ks. Albrecht Hohenzollern. Tuż za nim - na płótnie Matejki - stoją Fryderyk II (1480-1547) z rodu Piastów, książę legnicko-brzeski oraz Jerzy Hohenzollern Ansbach. Temu drugiemu poświęćmy trochę uwagi, bo to były Pan na Raciborzu.

 

Margrabia brandenburski Jerzy (1484-1543) był bratem mistrza Albrechta. Obaj - jako synowie Zofii Jagiellonki - byli skoligaceni z polskim dworem królewskim. Zygmunt Stary był ich wujkiem. Pozostawmy jednak na boku rodzinne powiązania, a zajmijmy się rolą, jaką w polityce zakonu odegrał starszy Jerzy. To on przyczynił się do wyboru Albrechta na krzyżackiego mistrza i to jemu przypisuje się autorstwo koncepcji przekształcenia państwa zakonnego w świeckie o wyraźnie luterańskim obliczu, z władzą dziedziczoną, rzecz jasna, przez Hohenzollernów. Był zagorzałym protestantem, jednym z najwybitniejszych po Lutrze niemieckich reformatorów I połowy XVI w. To właśnie on, podczas obrad Reichstagu w sali ratusza w Augsburgu w 1530 r., miał powiedzieć, że prędzej „złożyłby głowę pod topór katowski, niżby odstąpił od słowa Bożego”. Była to reakcja na interwencję legata papieskiego, starającego się wymusić zaprzestanie krzewienia protestantyzmu.

 

 

Miał Jerzy głowę do interesów. Jego majątek ograniczał się zrazu do niewielkiego księstwa Ansbach w środkowej Frankonii. W pomnożeniu włości pomogło mu małżeństwo. Jako młody 20-latek dostał się na dwór wuja Władysława Jagiellończyka, króla Czech i Węgier. Ten z kolei ożenił go z Beatrycze von Frangepan, bogatą córką Jana Hunyadi’ego. Małżonka wniosła w posagu rozległe dobra na Węgrzech, w Chorwacji i Sławonii. Wkrótce, niestety, zmarła, a jedynym dziedzicem rozległych majętności został Jerzy. Rychło, z powodu zagrożenia tureckiego, sprzedał te dobra i przy wsparciu wuja Władysława przeniósł się na Śląsk. Tu zawarł umowy z książętami Janem Dobrym opolskim i Walentym raciborskim. Miał przejąć ich dominia jeśli umrą bezpotomnie. Innych pretendentów do księstw Opola i Raciborza zadowolił żeniąc ich ze swymi siostrami lub obiecując wypłatę pieniędzy.

 

W kwietniu 1525 r., kiedy w Krakowie doszło do ceremonii składania hołdu, był już jedną nogą w księstwie raciborskim. Od blisko czterech lat nie żył bowiem Walenty raciborski. Kaleki, aczkolwiek inteligentny władca, nie pozostawił potomka. Księstwo nad górną Odrą przypadło Janowi Dobremu. Ten jednak również nie mógł się doczekać dziedzica. Zmarł 27 marca 1532 r.

 

 

W przejęciu Raciborza i Opola nie przeszkodził Jerzemu nawet cesarz Ferdynand I Habsburg. Zadłużył się bowiem u margrabiego na ogromną kwotę 200 tys. guldenów. Wcześniejsze układy z książętami władca co prawda zanegował, księstwa weszły w skład korony, ale faktyczną władzę, póki skarbiec cesarski nie spłaci długu, sprawował nie kto inny, jak margrabia. Nowy pan skrupulatnie odcinał przysłowiowe kupony. Kazał spisać pierwszy raciborski urbarz. Dokument wymieniał wszystkie należne zamkowi podatki i świadczenia. Skrupulatnie były następnie egzekwowane. Trwało to do 1552 r., kiedy cesarz spłacił dług, już na ręce syna Jerzego, Fryderyka Hohenzollerna. Dochody z księstwa raciborskiego musiały być znaczne, skoro pięknemu zameczkowi myśliwskiemu w Roth pod Norymbergą margrabia nadał imię Ratibor. Budowla ta istnieje do dziś i zdobi krajobraz uroczego miasteczka, które wiąże partnerstwo z Raciborzem. Jest tu nawet produkowane jedyne obecnie na świecie piwo… Raciborskie.

 

Wracając do obrazu Matejki. Halina Blak i Stanisław Grodziski w poświęconym Hołdowi Pruskiemu szkicu piszą: „gdy przychodziła kolej na malowanie głowy postaci historycznej, Matejko nie szczędził trudu, by dać wizerunek bliski prawdy historycznej, a jednocześnie pulsujący życiem i prawdą cech indywidualnych”. Datowana na 1531 r. podobizna Jerzego nie pozostawia wątpliwości. Również w tym przypadku malarz sięgnął do źródeł i wiernie odzwierciedlił postać pana na Raciborzu.

 

#nowastrona#
Alchemik Sędziwój

 

W 1867 r. Jan Matejko ukończył obraz zatytułowany Sędziwój alchemik. Tematem malowidła jest transmutacja srebrnej monety na złotą w komnacie wawelskiej zamienionej w alchemiczną pracownię, w obecności króla Zygmunta III i towarzyszącej mu świty. Główny bohater – Michał Sędziwój ze Skorska (1566-1636) był jednym z najsłynniejszych europejskich alchemików i medyków. Pracował na dworze w Pradze i Krakowie. Miał rozległe kontakty z mistrzami alchemii oraz różokrzyżowcami. Schyłek życia spędził w majątku Krawarz pod Opawą, miejscowości, która należała niegdyś do powiatu raciborskiego. Tu ponoć nadal próbował zamienić srebro w złoto. Z zachowanych zapisek wynika, że żywot w okolicach Raciborza miał niełatwy. Jako katolik nie został zaaprobowany przez husycką, czeską szlachtę. Przekazany mu przez cesarza majątek był obciążony długami. Monarcha nie był skory do ich anulowania. Do tego dochodziły coraz to większe roszczenia podatkowe. Krawarski karczmarz nie chciał brać piwa z jego browaru. Sędziwój chciał więc sprzedać Krawarz, ale ostatecznie spędził tu resztę życia. Po śmierci został pochowany w kościele pofranciszkańskim w Opawie. Według legendy, w najtajniejszych krawarskich lochach słynny alchemik ukrył dziewięć sztabek złota. Cztery z nich miała odnaleźć rozrzutna hrabina Fontaine. Pięć ponoć nadal czeka na swojego odkrywcę.

 

Majątek po Sędziwoju przejęła jego córka Maria Weronika. Wyszła ona za mąż za rotmistrza cesarskiego i poborcę podatkowego Jakuba z Eichendorffu. Rychło zmarła, przez co dobra znalazły się w rękach rodziny, która za 150 lat później wydała na świat nie kogo innego, jak Josepha von Eichendorff, słynnego poetę romantycznego rodem z podraciborskich Łubowic.

 

Grzegorz Wawoczny